Ticari kazancın vergilendirilmesinde temel vergilendirme yöntemi tevkifat yoluyla vergilendirmedir.    

Gelir Vergisi Kanunu'nun 94. maddesinde "Kamu idare ve müesseseleri, iktisadî kamu müesseseleri, sair kurumlar, ticaret şirketleri, iş ortaklıkları, dernekler, vakıflar, dernek ve vakıfların iktisadî işletmeleri, kooperatifler, yatırım fonu yönetenler, gerçek gelirlerini beyan etmeye mecbur olan ticaret ve serbest meslek erbabı, zirai kazançlarını bilanço veya ziraî işletme hesabı esasına göre tespit eden çiftçiler aşağıdaki bentlerde sayılan ödemeleri (avans olarak ödenenler dahil) nakden veya hesaben yaptıkları sırada, istihkak sahiplerinin gelir vergilerine mahsuben tevkifat yapmaya mecburdurlar." denilmektedir.

Söz konusu kişi ve/veya kurumlar aşağıda belirtilen oranlarda gelir vergisi stopajı yapacaklardır.

ZİRAİ ÜRÜN TEVKİFAT ORANLARI (GVK 94/11. Mad)   

Tevkifatın Konusu Borsalarında Borsalarına Tescil

Tescil Edilenler Edilmeyenler

a)Hayvanlar ve bunların mahsulleri ile kara          1ve su avcılığı mahsulleri için% 1% 2

  b)Diğer ziraî mahsuller için% 2% 4

Ziraî faaliyet kapsamında ifa edilen hizmetler için,

 i) Orman idaresine veya orman idaresine karşı taahhütte bulunan kurumlara2yapılan ormanların ağaçlandırılması, bakımı, kesimi, ürünlerin toplanması, taşınması ve benzeri hizmetler için   % 2

ii)Diğer hizmetler için   % 4

3Çiftçilere yapılan doğrudan gelir desteği ve alternatif ürün ödemeleri için   % 0

Örneğin, borsaya kayıtlı tacir A, borsada B çiftçisinde yapacağı zeytin alışında, Gelir Vergisi Kanunu'nun 94. maddesine göre tevkifat yapması ve yapılacak tevkifatı ilgili vergi dairesine yatırması gerekecektir.

Tevkifat usulüne göre çiftçilerin elde ettikleri zirai kazançlar, Gelir Vergisi Kanunu'nun 94. maddesine göre hasılatları üzerinden tevkifat yapılmak suretiyle vergilendirilir. Satılan ürünün ticaret borsasına kayıtlı olup olmaması yapılacak tevkifatı etkilemektedir. Zirai mahsullerde alış bedelleri üzerinden yapılan gelir vergisi tevkifatı, tevkifatı yapanlar tarafından, takip eden ayın 23. günü akşamına kadar mükellefin bağlı bulunduğu vergi dairesine muhtasar beyanname ile beyan edilir, ayın 26. günü akşamına kadar da ödemesi yapılır.

Tevkifat suretiyle vergilendirilen çiftçiler defter tutmayacak ve beyanname vermeyeceklerdir. Ancak bu çiftçiler, yaptıkları ürün satışı ve yaptıkları hizmetler dolayısıyla müstahsil makbuzu almak ve saklamak zorundadırlar.

213 sayılı Vergi Usul Kanunu'nun (16)  "Vergi Kesenlerin Sorumluluğu" başlıklı 11. maddesinde, "Maliye ve Gümrük Bakanlığı zirai ürünlerin (işlenmiş olanlar dahil) alım ve satımına aracılık eden kuruluşlar ile Ticaret Borsalarını bu mahsullerin satın alınması sırasında yapılacak vergi tevkifatından müteselsilen sorumlu tutmaya, sözkonusu ürünlerin satışı dolayısıyla yapılacak vergi tevkifatının hangi safhada yapılacağını her bir ürün için ayrı ayrı belirlemeye yetkilidir" hükmü yer almaktadır. 164 nolu Gelir Vergisi Tebliği (17) ile söz konusu iş ve işlemlerde müteselsil sorumluluk usul ve esasları düzenlenmiştir.

2.3. Zirai Kazancı Gerçek Usul Vergilemede Hasılatın Tespiti

Gerçek usulde vergilendirilecek çiftçiler, isteklerine göre işletme hesabı veya bilanço hesabına göre defter tutabilirler. İşletme hesabı esasına göre zirai kazanç, hesap dönemi içinde para ile tahsil edilen veya alacak olarak tahakkuk eden hasılat ile ödenen veya borçlanılan giderler arasındaki müspet farktır. Yani zirai kazançlarda tahakkuk esası geçerlidir. İşletme hesabı esasına göre tespitte, hesap dönemi başındaki mahsullerin değeri giderlere, hesap dönemi sonundaki mahsullerin değeri ise hasılata ilave olunur.

Gelir Vergisi Kanunu'nun 56. maddesine göre, işletme hesabı esasına göre hasılat aşağıda yazılı unsurlardan oluşmaktadır:

• Evvelki yıllardan devredilenler de dahil olmak üzere istihsal olunan, satın alınan veya sair suretlerle elde edilen her türlü zirai mahsullerin satış bedelleri (Primler, risturnlar ve benzerleri dahil);

• Ziraat makina ve aletlerinin başka çiftçilerin zirai istihsal işlerinde çalıştırılması mukabilinde alınan bedeller;  

• Gider yazılan değerlerin satılması halinde bunların satış bedelleri;

• Mahsullerin idrakinden evvel veya sonra hasara uğramalarından dolayı alınan sigorta tazminatları;

• Amortismana tabi iktisadi kıymetlerin (Zirai istihsalde kullanılan gayrimenkuller hariç) satılması halinde Vergi Usul Kanunu'nun 328'inci maddesine göre hesaplanan hasılat.

Yukarıda sayılan hususlar zirai kazanç açısından hasılat olarak kaydedilmektedir. Ayrıca kişi, aile veya işletme ihtiyaçları için takas olarak verilen mahsulün emsal bedeli, işletme bünyesindeki makine ve aletlerin kullandırılması karşılığı alınan mal ve hizmetin emsal bedeli ve işletmede istihsal edilip de tohum, yem ve sair suretlerde işletmede kullanılan zirai mahsullerin emsal bedeli hasılat sayılır. 

Ayrıca, doğrudan gelir desteği ve alternatif ürün ödemesi kapsamındaki tutarlarının Gelir Vergisi Kanunu'nun 56. maddesi hükmü gereğince hasılat olarak değerlendirilmesi ve anılan ödemeler üzerinden yapılan vergi tevkifatının yıllık beyanname üzerinden hesaplanan vergilerden mahsup edilmesi mümkün bulunmaktadır.(18) Yine hibe şeklinde sağlanan destek tutarları veya bu mahiyetteki her türlü bağış ve yardımlar ticari kazancın bir unsuru olduğundan, Tarım Bakanlığı Kırsal Kalkınma Destekleme Programı kapsamında gerçekleştirilen yatırım projesi için alınan hibe yardımının, kurum kazancının tespitinde hasılat olarak dikkate alınması gerekmektedir.(19)

Önceki yıllardan devredilenler de dahil olmak üzere üretilen, satın alınan ya da sair şekilde elde edilen her türlü zirai mahsullerin satış bedelleri ve gider yazılan değerlerin satılması durumunda bunların satış bedelleri de hasılat olarak dikkate alınır.(20)

Gelir Vergisi Kanunu'nun 57. maddesine göre ise işletme hesabı esasına göre gider yazılabilecek unsurlar aşağıda belirtilmiştir:

• İşletme ile ilgili olarak tohum, gübre, fide, yem, ilaç ve benzeri maddelerin tedariki için yapılan giderler,

• Satılmak üzere satın alınan hayvanların, zirai mahsullerin ve diğer maddelerin bedelleri,

• İşletmelerde çalıştırılanlara ücret, prim ve sair namlarla hizmet mukabili yapılan ödemeler,

• İşçilerin iaşe, tedavi ve ilaç giderleri, sigorta primleri,

• Zirai tesisat, makina, aletler ve taşıtların çalıştırılması ve bakımı için yapılan giderler (Yakıt, yağ, elektrik, yedek parça vesaire) ve tamir giderleri,

• Vergi Usul Kanunu'na göre ayrılan amortismanlar,

• Kira ve ücret mukabili kullanılan istihsal vasıtaları için yapılan ödemeler,

• Zirai kazancın elde edilmesi ve idamesi için yapılan genel giderler;

- İşletme için alınan ve işletme için harcanan borç paraların faizleri,

- İşletme ile ilgili olmak şartı ile ödenen ayni vergi, resim ve harçlar,

- İşletme ile ilgili ve yapılan işin önemi ve genişliği ile mütenasip seyahat ve ikamet giderleri (Seyahat maksadının gerektiği süreye maksur olmak üzere),

- İşletme ile ilgili olarak ödenen kira bedelleri,

- Genel mahiyetteki sair giderler,

• İşletme ile ilgili olmak şartiyle, mukavelenameye veya ilama veya kanun emrine istinaden ödenen zarar, ziyan ve tazminatlar,

• Amortismana tabi iktisadi kıymetlerin (Zirai istihsalde kullanılan gayrimenkuller hariç) satılması halinde Vergi Usul Kanunu'nun 328'inci maddesine göre hesaplanan zararlar,

• İşletmeye dahil olup, aynı zamanda zatî veya ailevî ihtiyaçlar için de kullanılan taşıtların amortismanlarının tamamı ile giderlerinin yarısı.

İşletmede üretilen tohum, yem ve sair suretlerle kullanılan zirai mahsullerin emsal bedelleri tek seferde ve toplu olarak gider yazılabilir.

Ayrıca, zirai işletme hesabı esasına göre kazancın gerçek usulde tespit edilmesi halinde söz konusu kredilerin işletme için alınması ve işletme için harcanmış olması şartıyla, bu krediler için bankaya ödenecek faizlerin ödendiği yılın zirai kazancının tespitinde gider olarak dikkate alınması gerekmektedir.(21) Bankadan alınan ticari kredinin kesin olarak zirai faaliyette kullanıldığının saptanması halinde kredi faizi, zirai hasılattan indirilebilmektedir.(22)

Gerçek usule geçen çiftçilerin önceki yıllardan devreden ürünleri Vergi Usul Kanunu'nun 45. maddesinde belirtilen ortalama maliyet bedeli esasına göre değerlendirilerek gider yazılır.

Gelir Vergisi Kanunu'nun "Hasılattan İndirilemeyecek Giderler" başlıklı 58. maddesine göre, söz konusu kanunun 41. maddesinde yazılı ticari kazanç sahipleri açısından gider kabul edilmeyen ödemelerin zirai kazanç sahipleri açısından da gider olarak dikkate alınamayacağını belirtmiştir. Ancak zirai faaliyet neticesinde işletmelerce üretilen  mahsullerden teşebbüs sahibi ile eşi ve velayet altındaki çocukları tarafından tüketilenler hariçtir.

Gelir Vergisi Kanunu'nun "Kazancın Bilanço Esasına Göre Tespiti" başlıklı 59. maddesinde, çiftçilerin, diledikleri takdirde, işletme hesabı yerine bilanço esasına tabi tutulmalarını isteyebileceğini; ilgili vergi dairesine yazı ile başvuru yapan çiftçilerin başvuru yaptıkları vergilendirme döneminden sonraki vergilendirme dönemi başından, yeni işe başlayanların ise işe başlama tarihinden itibaren bilanço esasına geçebileceğini ve bu suretle bilanço esasına geçenlerin iki yıl geçmedikçe bu usulden dönemeyeceklerini; zirai kazancın bilanço esasına göre tespitinde söz konusu kanunun 56, 57 ve 58. madde hükümlerinin uygulanacağını belirtilmiştir.