İş yerinde gece çalışması ile ilgili hukuki çerçeve 4857 Sayılı yasanın 69, maddesi hükmüne göre belirlenmiştir. Buna göre;

Gece çalışması gece en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla on bir saat süren dönemdir. Bazı işlerin niteliğine ve gereğine göre çalışma hayatına ilişkin gece başlangıcının daha geriye alınması veya yaz ve kış saatlerinin ayarlanması yapılabilir.

Gece Çalışması kaç saat olmalıdır.

İşçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez. Ancak, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.

Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle postalar sıraya konur. Gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir. Postası değiştirilecek işçi kesintisiz en az on bir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz.

Burada dikkat edilmesi gereken bir hususta işçilerin gece çalışmaları 7,5 saati geçmeyecek şekilde çalıştırılabileceği, gece çalışmalarında Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 7. maddesi ve İş Kanunun 41. maddesi ile 6249 sayılı İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği 7. Maddesine göre fazla çalışmanın yapılamayacak olmasıdır. Bununla birlikte 69. Maddenin 2. Fıkrası bu genel hükme istisna getirmiş, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışmasına ruhsat verilmiştir. Bu istisna, mevzuatımızda işverene göre değil işler üzerine kurgulanmış bulunmaktadır. Bu hüküm çerçevesinde “turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işler” 7,5 saatin üzerinde çalışmanın yaptırılabileceği alanlar olarak sayılmıştır. Bu işlerde işçi 7,5 saatin üzerinde çalıştırılabilmesi için yazılı onayın bulunması, bu yazılı belge çalışmadan öncesi veya sonradan da alınabileceği gibi hususlara da dikkat etmek gerekmektedir.

Postalar halinde çalışma

4857 Sayılı İş Kanunu 69. maddesi ve Postalar Halinde Çalışma Yönetmeliği 8. ile 9. maddelerinde göre postalar halinde çalışmanın yapıldığı bir iş yerinde bir hafta boyunca gece çalıştırılan işçiler, sonra gelen haftada çalışmalarını gündüz yapmaları gerekmektedir. Bununla birlikte Postalar Halinde Çalışma Yönetmeliğine göre “işin niteliği ve yürütümü, iş sağlığı ve güvenliği göz önünde tutularak”, postalar halinde çalışmada gece ve gündüz periyotları iki haftalık dönüşümler halinde de uygulanabilmektedir. Bu değişimlerde dikkat edilmesi gereken bir hususta postası değiştirilecek işçinin kesintisiz en az 11 saat dinlendirilmesi gerekliliğidir.

İş Kanunu denkleştirme (Haftanın çalışılan günlerine günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilmesine denkleştirme uygulaması denmektedir.) hükümlerini gündüz çalışmaları için öngörmüş, bu kapsamda bizim mevzuatımıza göre gece çalışması için denkleştirmenin yapılamayacağı söylenebilir. Ancak 2003/88 sayılı Avrupa Birliği Yönergesinin 16. Maddesinde gece çalışmaları için sınırlar dahilinde denkleştirme mümkün kılınmıştır.

Türk hukuk sisteminde insan doğasını zorlayıcı özelliği nedeniyle gece çalışmasına yukarıda belirttiğimiz gibi çeşitli sınırlamalar getirilmiştir. Bu sınırlamalara ek olarak iş kanunun 69. Maddesinin ikinci fıkrasında yasa koyucunun, gerekli olması halinde işyerindeki gece çalışmasına ek ücret ödenmesinin ve bazı iş yerleri için de gerekliliğin bulunmaması durumunda gece çalışmasının yasaklanmasına dair yönetmeliklerin çıkarılabileceği iradi kanaat ve yönlendirmesi bulunmaktadır. Ancak gece çalışmasına ek ücret ödenmesi hakkında günümüze kadar herhangi bir düzenleme yapılmamasına karşın bazı işçiler için gece çalışmasına getirilen yasaklar mevzuatımızda yer almıştır. Şöyle ki;

ÇOCUK GENÇ ve kadın İŞÇİLERİN İŞ YERİNDE GECE ÇALIŞMASI

4857 Sayılı İş Kanunun 73. Maddesinde çocuk, genç ve kadın işçilerin gece çalıştırılmalarına ilişkin düzenleme şu şekildedir. “Sanayie ait işlerde on sekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır. On sekiz yaşını doldurmuş kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılmasına ilişkin usul ve esaslar Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilir.” Buna göre sanayiye ait işlerde 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması tamamen yasaklanmıştır. Ayrıca Postalar Halinde Çalışma Yönetmeliği 5. Maddesinde de aynı hüküm sanayi kavramı her türlü işi kapsayacak şekilde tekrar düzenlenmiştir.

Kadınların gece çalışmaları 1475 sayılı eski iş kanunda izne bağlıyken 4857 sayılı Kanunda gece çalışması koşulları çıkarılacak yönetmeliğe bırakılarak gece çalışmasının izne tabi olama kuralı değiştirilmiştir. Kadın çalışanların 18628 sayılı Kadın Çalışanların Gece Postalarında Çalıştırılma Koşullan Hakkında Yönetmelik uyarınca her türlü istisna kapsam dışı bırakılarak her durumda 7,5 saatten fazla çalıştırılması yasaklanmıştır. Bu konuda genel olarak gece çalışmalarının 7,5 saatten fazla olamayacağını ve bazı istisnalarının da var olduğunu yukarıda anlatmıştık. Kadın çalışanlar için yukarıda sayılan bu istisnalar söz konusu değildir. Aynı yönetmeliğin 6, 7 ve 8. Maddelerine göre; kadın çalışanların gece çalıştırılmalarında sakınca olmadığına dair sağlık raporunun alınması zorunluluğu bulunmaktadır. Kadın çalışanların gece çalıştırılması durumunda işveren tarafından sağlanan araçlarla ikametgahlarına en yakın bir yerden işyerine götürülüp getirilmeleri yükümlülüğü bulunmaktadır. Eğer kadın çalışanların eşlerinin de aynı gece postasında çalışması durumunda eşlerin aynı postaya denk getirilmek veya ayrı ayrı çalıştırılmak gibi talepleri, imkân ölçüsünde işveren tarafından karşılanması gerekmektedir. Ayrıca kadın çalışanların hamile olduklarının doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar, emziren kadın çalışanlar için ise doğum tarihinden başlamak üzere bir yıl süre ile gece çalıştırmasının yapılamayacağı düzenlemeleri bulunmaktadır.

Mehmet Ali Mızırak

SMMM – Bağımsız Denetçi