رايت العقل عقلين فمطبوع ومسموع.فلم ينفع مسموع إذا لم يك مطبوع.كما لا تنفع الشمس وضوء العين ممنوع

Raeytul akle akleyni fematbû'ün ve mesmû'ün
felem yenfe'u mesmû'ün ize lem yekü matbû'ün kemê lê tenfe'üşşemsu ve dav'ul aynı memnû'ün

İki çeşit akıl gördüm, birincisi natbû' olan ve doğuştan gelen akıl,
ikincisi mesmû' olan ve tecrübelerle kazanılan akıl.
Matbû'olan akıl olmazsa, mesmû' olan akıl da olmaz, gözleri görmeyen kişi için, güneş ışığının fayda sağlamadığı gibi.

Akıl, engelleyen,tutan, bağlayıp hapseden gibi anlamlara gelir.
Akıl,sahibini din ve dünya tehlikelerine karşı korur, bu tehlikelere düşmesini engeller,onu doğru çizgide tutup adetâ onu hakkın üzerinde bağlar.

Akıl,aynı zamanda alan manasına geliyor, nasıl ki el görünen şeyleri tutup alıyorsa, akıl da görünmeyen manevi şeyleri fikirleri ibretleri alır.
Bir el, felçli veya kesilmiş olunca, bir şeyi alıp tutamadığı gibi, heva ve hevese, şehvetlere, bâtıla teslim olmuş, mevziyi terk etmiş bir akıl ağyâr tarafından esir alınmış ve başkasının cebine konmuş bir akıl da, felçli el misali kendisine faydalı olan fikirkeri ibretleri ve dersleri alamaz.

Şüphelerin ve şehvetlerin fitnesine yakasını kaptıran, başkasına kiraya verilmiş bir akıl işte böyle illetli bir akıldır,
böyle bir akıl dünyaya, yanlışa ve harama kayma tehlikesi geçirir ve sahibini hayvanlardan daha aşağı bir derekeye düşürür.
Böyle bir insanda meâş aklı vardır ama,meâd aklı yoktur.

Bütün bu illetlerden, haramlardan, zararlı akımlardan uzak olan bir akıl ise, meâd aklıdır ve sahibini meleklerin seviyesine ve derecesine ulaştırır.
Melek ile hayvan arasında bir varlık olan ve hem meleklerin aklını ve hayvanların şehvetini kendisinde barındıran insan'ın aklı, şehvetine galib gelirse meleklerin derecesine,şehveti aklına galib gelirse hayvanların derekesine ulaştırır.

Yukarıda geçen meâd aklı, ahirete hazırlık yapan akıl,meâş aklı ise, sadece dünyaya çalışan akıldır.
Yüce Allah'a ve âhirete inanmayanlarda bu anlamda meâd aklı yoktur, kendilerine ve insanlara zarar veren çevreyi ve dünyayı kirleten, insanlara zülmeden ve zulmettiren, dünyayı kasıp kavuran meâş aklı, iblis aklı vardır.
Bu anlamda bir akıl akıl olabilmesi ve sahibinin akıllı sayılabilmesi için üç şartı,üç alameti vardır:
1-) Ahireti dünyayı tercih ediyorsa,
2-) Taat ve ibadeti masiyet ve günaha tercih ediyorsa,
3-) ilmi cehalete tercih ediyorsa.
Bundan anlaşılıyor ki cehalette kalmayı tercih eden günah ve ma'siyetlerin içinde bulunan dünyayı ahirete tercih eden akıl akıl olmadığı gibi sahibine de akıllı denmez.

Yüce Allah bizlere ve bütün müminlere, sahibini sırat-ı müstakîm'de sabit
tutan, sahih selim bir meâd aklı, dünyayı da helal'dan kazanıp sahibini veren el sahibi kılan bir meâş aklı nasib eylesin.
Âmîn.